صبر، نگهداشتن نفس از بیتابی در هنگام ناگواری، خویشتنداری در سختیها، ثبات و آرامش در سختیها و پایداری از انجام امور واجب و بردباری در امور ناپسند و کششهای ناروای هوای نفس است.
زندگی انسان در دنیا،همراه با مشکلات زیادی است که باید در برابر آنها صبر و شکیبایی کند به یقین با کمک پروردگار پیروز خواهد شد ولی اگر ناشکیبایی کند و در برابر مشکلات زانو زند هیچ گاه به مقصد نخواهد رسید آن که خود را مهار کند در حقیقت خود را از قید نفس آزاد ساخته و به صبر حقیقی دست می یابد که گفته اند صبر نتیجه حریّت از قید نفس است و از نتایج و ثمرات بزرگ این این حریّت خروج از عبودیت نفس صبر در بلیات و نوائب است .
صبر ملکه قوّت و صلابت نفس است که در نتیجه‌ی آن، نفس در برابر ناملایمات متأثر نمی شود و در برابر هوس ها تسلیم نمی گردد و اقدام به مقتضای عقل و شرع، برایش آسان می‌شود و نیز نگاه داشتن نفس از اضطراب قلب و شکایت زبان و حرکات ناشایسته‌ی اعضاء هنگام سختی می کاهد این فضیلت با تمرین در کارهای مشکل و واداشتن نفس برآن مطابق فرمان عقل و حکم شرع بدست می آید حضرت علی(ع) از صبر به عنوان یاریگر انسان یاد کرده و می‌فرمایند: «بردباری و صبوری در کارها مانند قبیله انسان است که او را یاری می‌کند» .
صبر در قرآن از صفات پیامبران(الانبیاء/۸۵)، امامان (سجده/)۲۴ خردمندان (الرعد/۲۲-۱۹) نیکوکاران، صادقان و پرواداران (البقره/۱۷۷) و فهیمان(فصلت/۳۵) شمرده شده است. صبر در زندگی که انسان در هر شغل و مقامی است نیازمند آراسته شدن به صبر است؛ چه بسا افرادی که به آمال و آرزو‌هایشان برسند و ثروتی بدست آورند بر سندی تکیه زنند که موجب طغیان آنها شود که برای نجات پیوسته به صبر و شکیبایی نیاز دارند و هم چنین افرادی هم که امور خوشایند آنان نیست نیاز به صبر دارند؛ زیرا آن امور یا در اختیار انسان است مانند اطاعت و عصیان و یا از اختیارش خارج است مانند مرگ، بلا و مصیبت برای صابران در قرآن دو مزیت آمده است که برای دارندگاه هیچ یک از صفات نیک نیامده است:
- انما یوفی الصابرون آجرهم بغیر حساب»«همانا صابران اجر و پاداش خود را بی حساب در یافت می کنند» (الزمر/۱۰)
- ۲- «اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمهُ و اولئک هم المهتدون» « این صابران درود و رحمت از جانب پروردگار بر ایشان است و ایشان خود هدایت یافتگانند»(البقره/۱۵۷)
انسان موفق آن است که مصمم و قاطع در برابر حوادث و موانع ایستادگی کند آن قدر مقاومت نماید و بایستد و خم به ابرو نیاورد تا مشکلات را خسته کند و مشکل شکن شود امام علی(ع) آدم عاقل را کسی میداند که در زندگی با استقامت و پر تلاش باشدانسان مقاوم، هم دین خود را حفظ می‌کند هم در دنیای خود موفق خواهد بود. انبیاء بیش از هر کس دچار مشکلات میشدند گرفتار آدمهای لجباز و بدجنس و یکدنده و … برخی کسان در اثر بی ارادگی و سستی و نداشتن روح مقاومت در زندگی عقب میافتند نه هدف درستی را تعقیب میکنند، نه توان رویارویی با مشکلات را دارند اینان جز شکست راهی دیگر پیش روی نخواهند داشت .توکل کردن به خدا در امور و موفقیت داشتن در امور و راضی بودن به رضای خدا و تحمل کردن سختی ها و بهره مندی از سلامت جسمی و روانی را می توان از ویژگیهای افراد صبور نام برد .
زیرا به گفته امام علی (ع)استقامت مایه سلامت و طبق گفته پیامبر با استقامت کردن رستگاری و پیروزی بدست می آید.
خداوند متعال پیامبر عظیمالشأن خود را به استقامت در برابر توطئهها و کارشکنیها و مشکلات امر می‌کند و می‌فرماید: «استقامت کن آنگونه که تو و طرفدارانت مأمور شدهاید»(هود/۱۱۲) واز ریشه های صبر و استقامت اعتقاد به نصرت الهی و یقین و امید پیروزی است.
از نگاه علی(ع) صبر عصاره همه فضیلت ها و خمیر مایه همه ی سعادتها و ابزار وصول به هر گونه خوشبختی و سعادت در دنیا و آخرت می دانند و با وجود صبر می توان به دیگر فضیلتهای اخلاقی آراسته شد.
اقسام صبر
1ـ صبر بر مصیبت: خداوند برای صیقل دادن اهل حق و متصف کردن ایشان به صفات الهی آنان را در کوره سختیها میگذارد. از امام محمد باقر(ع) روایت شده که فرمودند: «هرگاه خدای تبارک و تعالی بندهای را دوست بدارد او را در بلا غوطهور سازد و باران بلا بر سر او ریزد (دلشاد تهرانی به نقل از کلینی ،ج۲، ص۲۵۵)
گوهر وجود انسان در نتیجه این سختیها و فشارها خالص می‌شود. در سیر تکامل هیچ مانعی چون عافیت طلبی و فرو رفتن در عیش و عشرت، انسان را حقیر نمیسازد و او را به تباهی نمیکشاند. بلاها برای تطهیر و موجب ارزنده شدن انسان می‌شود.
پیامبر (ص) می‌فرماید: «خدا بیان می‌دارد: هرکه بقضای من رضا ندهد و بر بلای من صبر نکند خدایی جز من بجوید»
۲ـ صبر بر طاعت: از مهمترین راههای رسیدن به کمال، استقامت در اطاعت حق است نمونههای صبر و استقامت چنان مطیع حق بودند که هرگونه سختی و دشواری را در راه اطاعت خدا استقبال میکردند. آنان با یقین به راه خود و ایمان به مقصد، هرگز از درگاه اطاعت حق بیرون نرفتند (دلشاد تهرانی،۱۳۷۲،ص۷۰۶) صبر برطاعت، ایستادگی در برابر مشکلات اطاعت فرمان خداست که برای نفس سخت است ونفس میل به سرکشی دارد برخی دیگر به سبب بخل نفس مثل انفاق و زکات و … بنابر این انسان فبل از ورود به عبادت و بعد از آن نیازمند صبر است قبل از عمل نیاز به صبر در مورد تصحیح نیت دارد (هود/۱۱) و در حال عمل در مورد حضور قلب و به کار بستن شرایط آن است (العنکبوت/۵۸-۵۹) و پس از پایان عمل هم برای اینکه در دام عجب و خود پسندی نیفتد نیازمند صبر است حضرت علی(ع) بیان می دارد: «شکیبایی بر طاعت خدا آسان تر است از صبر بر کیفر او (شیخ الا سلامی، ۱۳۷۸، ج۱،ص۷۴۸)
3ـ صبر در برابر گناه: ایستادگی در برابر شعله های سرکش شهوات و هیجان‌های برخواسته از هوی و هوس است که اگر چنین نباشد طوفان شهوات تمام ایمان و تقوا و … را از بین می برد حضرت علی (ع) می فرماید: «شکیبایی از خواهش، پارسایی،و از خشم، بلندی مرتبه و از گناه و نافرمانی پرهیز گاری است( شیخ الاسلامی، ۱۳۷۸، ج۱،ص۷۴۹) صبر در برابر معصیت از نظر حضرت علی از دوقسم صبر برتر و بالاتر است.
پیامبر(ص) فرمودند: «صبر چهار شعبه دارد: شوق، ترس، زهد و انتظار، هر که شوق بهشت داشته باشد از شهوات دست بکشد، هر که از آتش بترسد از حرامها خویشتن را نگهدارد و هر کس که به دنیا بی‌اعتنایی ورزد گرفتاری‌ها را به چیزی نگیرد، و هر گاه منتظر مرگ باشد در کارهای خیر بکوشد»
مراتب صبر از جهت شدت و ضعف
1 ـ صبوری پایدار: در این مرتبه صبر در انسان به اندازهای قوی می‌شود که سختیها، شهوات و غضبها و دیگر خواستههای ناروای نفس نمیتواند او را شکست داده و از پای در آورد و این به دو درجه تقسیم می‌شود.
الف: صبر توبه کاران: انسان به مرحلهای میرسد که هر اندازه رنج و بلا بر او وارد شود زبان به شکایت نمیگشاید.
ب: صبر زاهدان: در این درجه آن چه را که خدا برای افراد صبور مقدر کرده است دوست میدارند و به آن عشق میورزند.
۲ـ صبوری ناپایدار: صفت صبر به اندازهای قوی نیست که در برابر همه مشکلات و مصیبتها پایداری کند گاهی صبوری و گاهی بی تابی است.
۳ـ صبوری شکست خورده: انسان توان پایداری خود را ازدست داده و به بیتابی میافتد که یکی از نشانههای آن نا امیدی است.(کریم زاده و همکاران،۱۳۸۹،ص۱۹۸)
نتایج و ثمرات صبر
- ریاضت و تربیت نفس
- ثبات قدم در حق
- شجاعت لازم در رویارویی با باطل و حفظ حق
- خشنودی و آرامش خود
- شکر خدا و شکوه نکردن
- رضایت خداوند
- افزایش طول عمر
- اتخاذ تصمیمات درست
چه کنیم تا صبور باشیم
- نگاه خود را به جهان اصلاح کنیم.
- تقویت پایههای ایمان «امامعلی(ع)» : اساس و ریشه صبر، ایمان و یقین به خداوند است
- نماز و یاد خدا
- الگو پذیری از اولیای خدا
- توجه به اینکه مشکلات مقطعی و گذرا است.
- توجه به اجر و پاداش صابران
تمرین صبرامام علی(ع) : خود را به صبر بر ناملایمات عادت بده
