واژه تصمیم‌گیری، در لغت به معنای اراده کردن، قصد کردن و آهنگ کاری کردن و در اصطلاح، انتخاب کردن از میان دو یا چند راهکار یا گزینه است. بنابراین، تصمیم‌گیری، فرآیند ارزش‌یابی گزینه‌ها و راههای موجود، بررسی و پیش بینی پیامدهای هر یک از آنها برای رسیدن به هدف و در نهایت، انتخاب است.
توانایی تصمیم‌گیری درست به فرد کمک می کند تا به نحو مؤثرتری در مورد مسائل زندگی تصمیم‌گیری کند. اگر اشخاص بتوانند در مورد اعمال خود، فعالانه تصمیم‌بگیرند، و جوانب متفاوت انتخاب‌ها را بررسی، و پیامد هر انتخاب را ارزیابی کنند. مسلماً در تصمیم‌گیری عاقلانه ،آینده‌ای روشن را پیش‌روی فرد می گذارد و اطمینان و آرامش ویژه‌ای را به زندگی فرد می‌بخشد.
معلّم انسان ساز ما، چنین به تدریس مهارت تصمیم‌گیری می‌پردازد: برای قدم گذاشتن در مسیر صحیح زندگی و انتخاب راه درست از نادرست، ابتدا باید تمامی جوانب کار را سنجید و از تصمیم‌های گذشتگان و پیامدهای آنها عبرت گرفت و به آنها نظر افکند تا بهترین راه را انتخاب کرد و بهترین تصمیم را گرفت. وی اندیشیدن قبل از هر تصمیم و اراده‌ای را بهترین راه مصون ماندن از اشتباهات جبران ناپذیر می‌داند.
« هر کس باید از کار خویش بهره گیرد، و انسان بینا کسی است که به درستی شنید و اندیشه کرد، پس به درستی نگریست و آگاه شد، و از عبرت‌ها پند گرفت، سپس راه روشنی را پیمود، و از افتادن در پرتگاه‌ها و کم شدن در کوره راه‌ها، دوری کرد، و کوشید تا عدالت را پاس دارد و برای گمراهان جای اعتراض باقی نگذارد، که در حق سخت‌گیری کند، یا در سخن حق تحریف روا دارد، یا در گفتن سخن راست بترسد ».
امّام علی(ع) در یکی دیگر از سخنان حکمت آمیزش ،جدال و ستیز را مانع تصمیم‌گیری می‌داند: «جدال و ستیز، تدبیر و اندیشه را ویران می‌کند.»
بدیهی است که یکی از مهمترین عوامل اساسی گرفتن تصمیم درست، مشورت کردن و سهیم کردن عقول آنها در گرفتن تصمیم نهایی است. این مهارت نیز از چشمان امّام (ع) پنهان نمانده است:« کسی که از افکار و آرای گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب شناسد.»
پیامبر هم در این مورد فرمود: « مشورت حصار ندامت است و ایمنی از سلامت است .»
پذیرفتن آرای دیگران و مشاوره با آن ها باعث شناختن صحیح از اشتباه خواهد بود و قاعدتاً چنین چیزی کمک شایانی به اتخاذ تصمیم درست و تصمیم‌گیری صحیح خواهد کرد.
ـ مهارت های تصمیم‌گیری از دیدگاه قرآن
در خصوص این مهارت قرآن کریم تأکید می‌فرماید که قبل از هر تصمیم‌گیری باید با افراد آگاه مشورت نمود و هر گونه تصمیم‌گیری می بایست پس از مشاوره انجام پذیرفته سپس از بین آراء مشاران بهترین راه حل را برگزیند.
در جایی قرآن کریم قلب را مرکز تصمیم‌گیری انسان معرفی نموده و می‌فرماید: آنچه را که در دل دارید خواه آشکارش سازید یا پوشیده اش دارید خدا شما را بدان بازخواست خواهد کرد لذا در هر تصمیم‌گیری شایسته است آنچه را که در دل داریم بر زبان جاری نموده و در عمل به کار گیریم و اگر آنچه در دل داریم از نظر خداوند پسندیده نیست پس از ان درگذریم و قلب را از آنچه ناپسند است پاکیزه نماییم و تصمیمات خدا پسندانه بگیریم حتی اگر تصمیم به یک نگاه یا یک حرف یا یک قدم باشد.(خلیلی،۱۳۸۶)در قرآن دوآیه درباره مشورت نازل شده است آیه ۱۵۹ سوره آل عمران که به پیامبر دستور می دهد با امت به مشورت و همفکری بپردازد و آیه ۳۸ سوره شوری مشورت را صفتی برجسته از صفات مؤمنین شمرده است.
ـ تدبر و عاقبت اندیشی در تصمیم گیری
انسان باید در امور زندگی دوراندیش و محکم کار باشد همه ی جوانب کار را ببیند و سبک و سنگین کند خیر و شر آن را در نظر بگیرد مصالح دینی و اجتماعی رابسنجد و آنگاه برای انجامش برخیزد حزم پیش از عزم است یعنی تفکّر و دور اندیشی باید پیش از تصمیم به انجام کار باشد از اینرو یکی از راههای دور اندیشی مشورت است به کارگیری «اندیشه‌ها»، « تجربه‌ها» و تخصص های دیگران در تصمیمات فردی و جمعی را مشورت گویند و باید با کسی مشورت کرد که عاقل و تجربه و تخصص، با تقوا و بخیل و ترسو و حسود نباشد
کامیابی با دوراندیشی است و آن در گرو آموخته های تجربی است آنقدر تجربه و آزمودگی ارزشمند است که گفته اند ای کاش آدمی دو بار عمر می کرد که یک بار می آموخت و بار دیگر عمل می کرد هر چه انسان از نظر درک و عقل قوی باشد بازهم بی نیاز از رأی دیگران نیست و از نشانه های خردمندی این است که آدمی تنها به رأی خود متکی نباشد و گاهی فکر خود را متهم کند و از دیگران بهره جوید و خود خواه نباشد . کار و حرکت بدون عاقبت اندیشی فاقد هر چیزی است کسانی که آینده نگر نیستند پیوسته در معرض لغزش هستند و دچار پیامدهای ظاهربینی و کوته نگری خویش می شوند اما کسانی که عاقبت اندیش باشند از فرو رفتن در مهلکه ها و دست زدن به اقداماتی که راه را به مقصد نمی برد پرهیز می کند و توان ها صرف کارهای اصلی و اساسی می گردد.
آثار و فواید مشورت
- کمک گرفتن از عقل دیگران: حضرت علی می‌فرمایند: «هر کس با صاحبان اندیشه مشورت کند از روشنی عقل ها نور گرفته است.»
- کاستن از خطاها (اندیشه‌ها را به یکدیگر بزنید تا حقیقت و درستی از آن متولد شود. مانع پشیمانی و انتقاد: پیامبر (ص) فرمودند: «هر کس مشورت کند پشیمان نشود…»
مانع استبداد به رأی: «هیچ کس از مشورت بدبخت نشد و از خود رأیی خوشبخت نشد»
کیفیت امور و قاطعیت در تصمیم گیری
در منطق عملی پیامبر (ص) و اوصیای آن حضرت اصل برکیفیت اعمال است نه بر کمیت و تصمیم‌ها به « عمل ایمانی » منجر شود و «آنچه ماندنی تر است عمل بهتر و کیفیت آنها است و ارزش تصمیمات به کیفیت آنها است و وقتی که انسان تصمیم گرفت قاطع بر تصمیم خود بایستد و آن را عملی کند که نتیجه‌ی اینگونه تصمیم گیری پیروزی است و بعد از تصمیم گیری به خدا توکل کند و تمام امور را به او بسپارد.
پیش نیازها و پی‌آمدهای تصمیم‌گیری صحیح
- همه جنبه‌ها را سنجیده اند.
- می کوشند نتایج احتمالی تصمیم خود را پیش بینی کنند.
- برای هر نتیجه احتمالی، واکنش خاصی در نظر دارند.
- احتمال موفقیت خود را افزایش می دهند.
- به دنبال تصمیم صحیح، احساس رضایت بیشتری از خود خواهند داشت.
- پیامد چینین احساسی، اعتماد به نفس بیشتر و روحیه شادتر خواهد بود
- نه تنها تصمیم‌گیرنده، بلکه اطرافیانش را نیز به استفاده از چنین فرآیندی تشویق می کند.
بنابراین می‌توان پیش بینی کرد که با دست‌آوردن مهارت تصمیم گیری و تقویت آن، بهداشت روانی فرد و اعضای خانواده و افراد جامعه بهبود
عوامل تاثیر گذار در تصمیم گیری
- عوامل درونی: مثل احساسات و هیجانات و آگاهی و اطلاعات خود ما
عوامل بیرونی: زمان، دوستان و آرزوهای والدین و … می‌تواند باشد. یک تصمیم گیرنده باید مهارت قطعی را دارا باشد و از آنجایی که گاهی اوقات یک راه حل کاملی وجود ندارد بنابراین تصمیم گیرنده باید در امر تصمیم گیری انعطاف پذیر باشد. اشخاص باید هنگام گرفتن یک تصمیم عواقب آن را بدانند و نیز بپذیرند.
انواع تصمیم‌‌گیری‌ها
- ساده: تصمیمهایی که در مورد مسائل روزمره و عادی زندگی گرفته می‌شود.
- احساسی: تصمیم هایی هستند که بر اساس واکنش های هیجانی مثل احساس غم، خشم، و … گرفته می شود.
- آنی: تصمیمهایی هستند که در شرایط غیر مترقبه گرفته می‌شوند. در این نوع تصمیم‌گیری اولین چیزی که به ذهن می‌رسد انتخاب و اجرا می‌شود.
- تأخیری: گاهی فرد برای فرار از تصمیم‌گیر‌ی‌های چالش برانگیز آن را به تأخیر می‌اندازد.
منطقی و اساسی: تصمیم‌گیری‌هایی هستند که نیازمند به تعمق و تفکّر بیشتری دارند
مراحل تصمیم‌گیری
برای تصمیم گیری درست، نمی توان به طور تصادفی، به دلخواه و بدون مطالعه عمل کرد، بلکه باید با استفاده از روشی مفید، مؤثر و عملی، تصمیم گرفت.
مراحل درست تصمیم‌گیری که بیشتر نظریه پردازان با آن موافقند، عبارتند از:
- تعیین چالش: در این مرحله، چالش یا مشکلی را که با آن روبرو هستیم، مشخص و مسأله یا مشکل مورد نظر را تعریف می کنیم
- گردآوری و گزینه‌های انتخاب و اطلاعات: در این مرحله، انتخاب های پیش رو و اطلاعات مربوط به هر راه حل و گزینه را بررسی می کنیم. بهتر است با استفاده از روش بارش فکری، انواع انتخاب های احتمالی را در نظر بگیریم؛ یعنی با آزاد گذاشتن فکر، همه گزینه‌های احتمالی را یادداشت کنیم و از مشورت با دیگران نیز بهره بگیریم.
- بررسی پیامدهای هر انتخاب: در این مرحله با استفاده از نیروی فکر و تخیل خود و هچنین نظر دیگران، پیامدهای مثبت و منفی هر کدام از انتخاب های مرحله قبل را بررسی می کنیم.
مرحله تصمیم‌گیری: در این مرحله، تصمیم نهایی گرفته می‌شود؛ یعنی بهترین گزینه از گزینه‌های مرحله دو، انتخاب و اجرا می‌شود. چنانچه نتیجه این تصمیم در کوتاه مدّت مشخص گردد، ارزش‌یابی می‌شود.
ارتباط مهارت تصمیم گیری با دیگر مهارت‌ها
تصمیم‌گیری و خودآگاهی:افرادی اگر از نقایص، ضعف‌ها و توانایی خود آگاهی داشته باشند. بهتر و دقیق‌تر می‌توانند تصمیم بگیرند. که چه باید بکنند و کدام راه را در زندگی برگزینند که با امکانات و محدودیت‌های آن همخوانی داشته باشد و مهارت تصمیم‌گیری نیز به آنها کمک می کند تا راهی را انتخاب کنند که با شایستگی‌ها و ضعف‌های آنان تناسب داشته باشد
بعضی از نکات کلیدی در تصمیم‌گیری
- در تصمیم‌گیری با دو امر انتخاب و چالش سروکار داریم.
- اولین گام در فرآیند تصمیم‌گیری جمع‌آوری اطلاعات است.
- تصمیم‌گیری همیشه با درجه‌ای از ریسک و خطر کردن همراه است.
- در تصمیم گیری باید هدف مقصد روشن باشد.
مسئوولیت پذیری در قبال پیامدهای یک تصمیم بر عهده تصمیم گیرنده است
عوامل اشتباه در تصمیم گیری
- عجله
- o دید ودرک ناچیز
- اعتماد بیش از حد
- حساب سر انگشتی(مبانبر زدن در تصمیم گیریهای مهم به جای گام به گام قدم برداشتن)
- فیلتر کردن (نادیده گرفتن و حذف عواملی که در تصمیم گیری شمارا حمایت نکند)
شعبده بازی (فقدان یک چارچوب مشخص برای تحلیل مسائل
مزایای یک تصمیم گیری مؤثر
- فراگیر باشد
- قابل دفاع باشد
- بهینه باشد
- قابل اجرا باشد
ارزش افزا باشد
